تعدادی از میکرب‌ها در خارج از سلول‌های زنده هم می‌توانند زندگی و تولیدمثل کنند، مانند باکتری‌ها، ولی بعضی از عوامل بیماری‌زا نظیر ویروس‌ها برای ادامه حیات و تکثیر خود نیاز دارند که درون یک سلول زنده باشند. از این جمله ویروسی به نام اچ آی وی می‌باشد که درون نوعی از گلبول‌های سفید انسان قرار می‌گیرد و از آنها تغذیه می‌نماید.
اچ آی وی HIV)) حروف اول نام ویروس نقص ایمنی انسانی به زبان انگلیسی است، که عامل ایجاد ایدز شناخته‌شده است.
اچ آی وی به‌تدریج تعدادی از سلول‌های ایمنی انسان (گلبول‌های سفید) را از بین می‌برد و درنتیجه باعث نقص دستگاه دفاعی بدن انسان می‌شود. درنهایت فرد اگر تحت درمان قرار نگیرد، بعد از حدود 10 سال وارد مرحله پیشرفته بالینی این بیماری شده و به‌تدریج با حمله بیماری‌های مختلف، بدن وی قادر به دفاع مناسب از خود نمی‌باشد و در صورت عدم درمان در کمتر از ۲ تا ۳ سال می‌میرد. اما اگر اچ آی وی زود تشخیص داده شود و تحت درمان قرار بگیرد، فرد می‌تواند حتی عمر طبیعی داشته باشد.
این ویروس در خارج از بدن (خارج از سلول‌های زنده) در زمان کوتاهی از بین می‌رود. این ویروس به راحتی توسط مواد ضدعفونی‌کننده (الکل، وایتکس و...) و حرارت از بین می‌رود.
دلایل اهمیت اچ آی وی و ایدز
در حال حاضر هیچ کشور، منطقه و نقطه ای در جهان یافت نمی‌شود که عفونت اچ آی وی – ایدز وارد جمعیت آن نشده باشد و هیچ مرز جغرافیایی، جنسی، نژادی و سنی مانع از ابتلا به این عفونت نمی‌گردد.
افرادی که ویروس وارد بدن آنها می‌شود تا سال‌ها عموماً علامتی ندارند ولی ویروس می‌تواند به دیگران منتقل گردد. این مسئله سبب شیوع گسترده این عفونت و مشکل در پیشگیری از ابتلا به آن می‌گردد.
بدین علت یکی از مهم‌ترین راهکارها، تشخیص سریع و درمان فرد مبتلا است.
البته درمان کامل و قطعی هنوز شناخته‌نشده است اما با دریافت داروها، تعداد ویروس در خون کاهش‌یافته و احتمال انتقال عفونت از این فرد به دیگران تا حد قابل‌توجهی پایین می‌آید.
نکته مهم دیگر انتقال ویروس از مادر به جنین است که با تشخیص زودرس در بارداری و درمان مادر باردار و تمهیدات مناسب در زایمان و عدم شیردهی مادر، احتمال انتقال از حدود ۴۵ درصد به نزدیک صفر می‌رسد. حتی این پیشگیری پیش از قصد بارداری نیز مهم است. یعنی زوجین آزمایش می‌دهند و اگر اچ آی وی مثبت بودند تحت درمان قرار می‌گیرند تا تعداد ویروس در بدنشان کاهش یابد و درنتیجه از احتمال انتقال کاسته شود.
آمار
سرشماری افراد مبتلابه اچ آی وی در هیچ کشوری امکان‌پذیر نمی‌باشد بنابراین کلیه کشورها ازجمله کشور ما نیز موارد احتمالی مبتلایان را تخمین می‌زنند. به معنای دیگر هیچ کشوری تعداد موارد واقعی را ندارد به این دلیل که بیماری پنهان است و یا اینکه بسیاری از افراد مراجعه نمی‌کنند و شاید حتی از بیماری خود بی خبر باشند.
وضعیت در ایران
شیوع عفونت اچ آی وی در طی ۲۵ سال گذشته در ایران رشد فزاینده‌ای داشته است.
این عفونت در جمعیت‌های کلیدی که در معرض آسیب بیشتر هستند، انتشار پیدا کرده و در حال افزایش می‌باشد.
اگرچه شیوع در جمعیت عمومی کشور بسیار کمتر آر یک درصد می‌باشد اما در بعضی از زیرگروه خاص جمعیتی (همانند مصرف‌کنندگان مواد تزریقی)، این مقدار به بالای پنج درصد رسیده است.
البته همیشه آمارهای HIV/AIDS گزارش‌شده در کشورها بسیار کمتر از مقدار واقعی است و این مسئله پدیده کوه یخ نامیده می‌شود.
برای پدیده مذکور دلایل ذیل ذکر می‌گردد
۱-اکثر مبتلایان، سال‌ها (به‌طور متوسط تا ۱۰ سال) بدون علامت بوده و گاهی خود نیز از وجود این عفونت اطلاع ندارند.
۲-ممکن است این افراد در اثر بیماری‌های دیگری فوت کنند و در آمار مرگ‌ومیر علت مرگ ایدز ثبت نگردد.
۳- از همه مهم‌تر، ترس از انگ، بدنامی و برچسب باعث می‌شود تا مبتلایان تلاش کنند تا آنجا که می‌شود بیماری را پنهان کنند.
راه‌های عمده انتقال
۱- تماس با خون و مایعات خونی دارای ویروس
۲- تماس جنسی با فرد مبتلا
۳-انتقال از مادر مبتلابه جنین، نوزاد یا شیرخوار
انتقال از راه خون و مایعات خونی:
راه انتقال خونی در سال‌های گذشته بیشتر دریافت خون‌آلوده در انتقال خون مطرح بوده ولی در سال‌های اخیر مسئله تزریق مشترک در مصرف‌کنندگان مواد و استفاده از سرنگ و وسایل تزریق مشترک یا خالکوبی با وسایل آلوده عوامل مهم‌تری شده‌اند.
مثلاً اگر فردی اچ آی وی مثبت است با یک سرنگ، تزریق مواد مخدر انجام دهد و با همان سرنگ و سوزن آغشته به خون فرد مبتلا در فاصله کوتاهی فرد دیگری تزریق کند به گونه‌ای که خونی که در سوزن یا سرنگ است وارد خون فرد دوم شود اچ آی وی می‌تواند منتقل شود.
ظرف مشترک تزریق یا ظرف مشترک خالکوبی نیز قابلیت انتقال اچ آی وی را دارد و عدم آگاهی از این مسئله باعث ابتلای افراد بسیاری گردیده است.
به همین ترتیب هر جسم برنده و نوک تیزی که آغشته به خون‌آلوده به ویروس باشد درصورتی‌که موجب ایجاد خراش یا بریدگی در بدن فرد سالم شود احتمال دارد سبب انتقال بیماری گردد.
بنابراین اعمالی مانند حجامت، سوراخ کردن گوش، ختنه، پیرسینگ، اعمال جراحی و خدمات دندان‌پزشکی اگر با وسایل غیر استریل و آلوده به خون و خصوصاً در مکان‌هایی تحت نظر سیستم بهداشت و درمان نیستند، انجام شود می‌تواند باعث انتقال ویروس گردد.
از راه تماس جنسی:
یکی دیگر از مایعات بدن که حاوی تعداد زیادی گلبول سفید است ترشحات جنسی است. پس این ترشحات در فردی که مبتلا به ویروس اچ آی وی است، آل. ده به این ویروس می‌باشد و درصورتی‌که این ترشحات با مخاط تناسلی یا دیگر نقاط بدن فرد سالم قرار بگیرد، می‌تواند باعث انتقال ویروس شوند. لازم به ذکر است وجود عفونت‌های دیگر دستگاه تناسلی به‌ویژه زخم ناحیه تناسلی، احتمال انتقال ویروس را به مقدار قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهند. از طرف دیگر نوع تماس جنسی در بالا بردن احتمال انتقال ویروس اثر بسزایی دارد. مثلاً تماس مقعدی احتمال انتقال ویروس بسیار بیشتر از تماس جنسی دهانی یا معمولی است.
بهترین راه پیشگیری از انتقال ویروس از طریق جنسی، استفاده صحیح از کاندوم در تماس‌های جنسی است. در تماس جنسی همراه با خشونت، اجبار و همچنین در تماس‌های جنسی گروهی ، احتمال انتقال ویروس افزایش می‌یابد.
از مادر مبتلا به جنین یا نوزاد شیرخوار :
احتمال انتقال ویروس از مادر به فرزند با زایمان طبیعی و شیردهی افزایش می یابد. بنابراین مادر باردار در دوران بارداری بارداری باید تحت درمان باشد تا تعداد ویروس در بدنش کم تر شده و احتمال انتقال ویروس کاهش یابد و پس از آن نیز شیردهی نداشته باشد.
راه‌های عدم انتقال اچ آی وی
کار کردن با یکدیگر، هم‌صحبت شدن،هم‌سفر بودن، دست دادن، روبوسی، در آغوش گرفتن، استفاده از وسائلی مانند گوشی تلفن، لباس، پتو و رختخواب به شکل مشترک و همچنین در روابط اجتماعی مثل استفاده از وسایل نقلیه عمومی، استخر، توالت عمومی، خوردن و نوشیدن و یا استفاده از قاشق و چنگال در رستوران ویروس منتقل نمی‌شود (البته استفاده از ظروف دیگران به دلیل احتمال انتقال بعضی بیماری‌ها توصیه نمی‌شود). حتی عطسه و سرفه در فرد مبتلا و یا تماس با اشک، ادرار و بزاق فرد اچ آی وی مثبت، ویروس را منتقل نمی‌نماید.
هم چنین نیش حشرات باعث انتقال این ویروس نمی‌باشد.
دوره پنجره
از زمانی که ویروس وارد بدن می‌شود تا زمانی که با آزمایش قابل شناسایی است مدتی زمان لازم است تا به دوره پنجره معروف می‌باشد و وابسته به روش آزمایش معمولا بین ۲ تا ۴ هفته تا حداکثر ۳ ماه طول می‌کشد.
در این حالت نه در آزمایش معمولی مشخص می‌گردد که فرد اچ آی وی مثبت است و نه معمولاً علامت بالینی خاصی وجود دارد و ممکن است که خود فرد نیز اطلاعی از وضعیت خود نداشته باشد. نکته مهم این زمان نیز احتمال انتقال ویروس وجود دارد و بنابراین تمام افرادی که رفتار پرخطر داشته‌اند و نگران ابتلا هستند، باید ۳ ماه پس از اتفاقی که فکر می‌کنند احتمال انتقال ویروس بوده است، مجدد آزمایش تشخیصی اچ آی وی انجام بدهند.
دوره پنهان بیماری
در حال حاضر زمان متوسط بین عفونت با ویروس اچ آی وی و ظهور علائم ایدز حدود ده سال است که به این فاصله دوره کمون یا پنهان بیماری می‌گویند.
این زمان تا حد زیادی از فردبه‌فرد دیگری متفاوت است و به عوامل بسیار ازجمله وضعیت سلامتی، تغذیه، ورزش، وضعیت روحی روانی و رفتارهای فرد و راه انتقال بستگی دارد. برای مثال در نوزادی که از مادرش بیماری را می‌گیرد این زمان بسیار کوتاه می‌باشد.
در حال حاضر با تجویز درمان‌های موجود که تکثیر ویروس را مهار می‌کنند، می‌توان سرعت تضعیف دستگاه ایمنی را کند کرد.
همچنین می‌توان از بعضی از بیماری‌های همراه با ایدز پیشگیری یا آنها را درمان کرد.
بنابراین تشخیص زودهنگام ابتلا به اچ آی وی امکان انتخاب‌های بیشتر درمانی و پیشگیری را فراهم می‌آورد و حتی با شروع زودرس درمان، فرد می‌تواند عمری طبیعی داشته باشد.
جمعیت‌های کلیدی در معرض آسیب بیشتر
۱- همسر یا شریک جنسی فرد مبتلا باید شناسایی‌شده و تحت مشاوره قرار گیرد و اطلاعات لازم را دریافت نماید تا بتواند راه‌های پیشگیری را بکار گرفته و مبتلا نشود.
۲- افراد مصرف‌کننده مواد مخدر به‌ویژه مخدرهای تزریقی که از سرنگ و وسایل تزریق مشترک استفاده می‌کنند.
۳- افرادی که به هر طریقی وسیله آلوده به خون فرد مبتلا به داخل بدنشان فرو برود، برای مثال افرادی که با سوزن و ظروف آلوده به خون خالکوبی می‌نمایند یا اعمالی که در آن از لوازم غیر استریل استفاده می‌شود.
۴- افرادی که ممکن است به دلیل شغل خود در مواجهه با خون‌آلوده قرار بگیرند، مانند پزشکان (به‌ویژه جراحان) دندان‌پزشکان، پرستاران، ماماها، کارشناسان آزمایشگاه و...
۵- افرادی که تماس‌های جنسی (به‌ویژه تماس مقعدی) خارج از چهارچوب متعدد داشته و در تماس‌های خود از کاندوم استفاده نمی‌کنند.
۶-نوزاد و جنین مادران مبتلابه ویروس، یا شیردهی به نوزاد توسط زنی که به اچ آی وی مبتلا است.
نکاتی در مورد اچ آی وی
احتمال انتقال از مرد به زن دو و نیم برابر انتقال از زن به مرد بوده و بنابراین زنان در مورد ابتلا به این بیماری آسیب‌پذیر تر هستند.
هم جنس گرایی در مردان از دلایل مهم انتقال ویروس می‌باشد.
در تماس جنسی مقعدی احتمال انتقال ویروس بیش از پنج برابر تماس جنسی واژینال است.
تماس جنسی در حالت قاعدگی احتمال انتقال را افزایش می‌دهد.
راه‌های پیشگیری
با توجه به آنکه اچ آی وی برخلاف برخی ویروس‌های بیماری‌زا همانند سرماخوردگی یا اسهال راه‌های انتقال محدودی دارد پیشگیری از آن در تمامی موارد با پرهیز از مبادرت به رفتارهای مرتبط با اچ آی وی بسیار آسان می‌باشد.
مهم‌ترین راه پیشگیری از اچ آی وی تشخیص سریع و درمان مؤثر مبتلایان می‌باشد. این راه سبب می‌گردد انتقال صورت نپذیرد. مجدداً تأکید می‌گردد شناسایی افراد و اینکه هرکس بداند مبتلاست یا خیر بسیار حیاتی است
چهاراصل موفقیت در پیشگیری از ابتلا به اچ آی وی
۱- پرهیز: پرهیز از هرگونه تماس جنسی پیش از ازدواج
۲- پایبندی: وفاداری یا پایبندی دوطرفه زوجین به یکدیگر یا داشتن تنها یک شریک جنسی
۳-پوشش محافظ جنسی: کاربرد مداوم و صحیح کاندوم در تماس جنسی
۴-پایداری : پایداری در عدم مصرف مواد روان‌گردان و الکل
پیشگیری پس از تماس‌های تصادفی
اگر به هر دلیلی در معرض اچ آی وی قرار بگیرد، تا ۷۲ ساعت با انجام یکسری اقدامات پیشگیرانه می‌شود از ابتلا به این ویروس جلوگیری کرد. این موضوع به‌ویژه در پرسنل درمانی حائز اهمیت است.
درمان
ارائه صحیح درمان ضدویروسی، مؤثرترین راه افزایش طول عمر بیماران است. برخورداری از این خدمات نه‌تنها موجب بهره‌مندی بیمار می‌شود، بلکه به کنترل همه‌گیری کمک می‌کند. زیرا با درمان به‌موقع و مستمر زیر نظر پزشک مرکز مشاوره، میزان ویروس در بدن کاهش‌یافته و در نتیجه احتمال انتقال بیماری نیز کاهش می‌یابد. البته درمان قطعی هنوز برای این بیماری مشخص نشده و درمان‌های موجود به بهبود زندگی و افزایش طول عمر باکیفیت بیمار کمک می‌نماید. در حال حاضر تمامی خدمات درمانی به افراد مبتلا رایگان است.
البته باید توجه داشت که ویروس به‌طور کامل از بین نمی‌رود و در صورت عدم رعایت اصول پیشگیری، می‌تواند به دیگران منتقل شود.